Początki położonego na wysokiej, 50-metrowej skarpie lewego brzegu Wisły grodu w Nowem sięgają przełomu XII i XIII wieku. Wraz z grodem w Świeciu kontrolował ruch na Wiśle. Znaczenie grodu podkreśla fakt, że już w 1266 roku Nowe było siedzibą kasztelanii książęcej.
Pod koniec XIII wieku gród nowski z nadania księcia kujawskiego Władysława Łokietka znalazła się w rękach książęcego doradcy Aleksego z Lekinsteinu. Jednak już w 1301 roku Nowe przeszło na własność możnowładcy pomorskiego Piotra Święcy. W tym też roku otrzymało pierwszy przywilej lokacyjny.
W 1308 roku w trakcie aneksji Pomorza Zakon Krzyżacki zdobył i zniszczył nowski gród kasztelański. W tym samym roku Piotr Święca sprzedał Zakonowi miasto za sumę 1200 grzywien. Od tej chwili miastem zarządzał krzyżacki prokurator, podległy początkowo komturowi gniewskiemu, a następnie tczewskiemu.
W 1350 roku Nowe otrzymało z rąk wielkiego mistrza Henryka Dusemera nowy przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim. Do 1365 roku miasto otoczono murami obronnymi z basztami i dwiema bramami — Gdańską i Rybacką. W tym czasie miejscu kasztelańskiego grodu Krzyżacy rozpoczęli budowę murowanego zamku. Prace przy jego wznoszeniu trwały blisko 50 lat, do 1404 roku.
Od czasu aneksji Pomorza Gdańskiego okolice Nowego przez ponad 100 lat nie były dotknięte działaniami wojennymi. Dopiero jesienią 1410 roku wojska polskie dowodzone przez wojewodę poznańskiego Sędziwoja z Ostroroga zdobyły i zniszczyły miasto wraz z zamkiem.
W październiku 1454 roku, podczas wojny trzynastoletniej, Nowe wraz zamkiem zostało zajęte przez polskie wojska zaciężne pod dowództwem rotmistrza Mikołaja Litwosa z Kazanowa. W związku z trudnościami króla Kazimierza Jagiellończyka w opłacaniu żołdu wojska zaciężne dokonywały rabunków na mieszkańcach okolicznych miejscowości, grożąc jednocześnie przejściem na stronę krzyżacką. W efekcie w 1457 roku Nowe było pozbawione załogi zbrojnej. W tym też roku władca dwukrotnie odwiedził miasto, zabiegając o obsadzenie miasta i zamku przez załogę gdańską. Jednak w sierpniu tego roku zaciężni krzyżaccy, przy pomocy części mieszczan opanowali Nowe organizując działania zaczepne oraz blokady na Wiśle. Nowe pozostało w rękach załogi krzyżackiej do lutego 1465 roku, opuszczając miast w wyniku oblężenia.
Po zawarciu w lutym 1466 roku II pokoju toruńskiego Nowe znalazło się w granicach Polski, a zamek stał się siedzibą starostów. Kolejnych zniszczeń i grabieży zamku wraz z miastem dokonały wojska szwedzkie w XVII wieku.
Po I rozbiorze Polski w 1772 roku Nowe znalazło się w rękach pruskich. Rozpoczęto wówczas częściową rozbiórkę zamku, przede wszystkim murów obronnych i budynków gospodarczych. Na mocy decyzji króla Fryderyka II budynek zamkowy przekazano ewangelikom i przebudowano na zbór. W XIX wieku w zamku funkcjonował spichlerz, a następnie remiza strażacka. Obecnie w odrestaurowanym zamku pokrzyżackim mieści się dom kultury, biblioteka oraz kawiarnia.
Fot. tyt.: zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego
Jeśli podoba się Wam to, co czytacie – wesprzyjcie wirtualną kawą.
