Chociaż pierwsze wzmianki o Brodnicy pojawiają się w krzyżackiej kronice Piotra z Dusburga, opisującej najazd Jaćwingów na kasztelanię michałowską w 1262 roku, to jednak trudno jednoznacznie określić początki osady. Powstała ona prawdopodobnie jeszcze przed przybyciem Krzyżaków na ziemię chełmińską, ponieważ już w XII wieku przebiegał tędy ważny szlak handlowy na Mazowsze, a naprzeciwko dzisiejszej Brodnicy położona była komora celna w Michałowie (wzmiankowana w 1138 roku). W 1298 roku podczas najazdu na ziemię chełmińską Litwini zniszczyli osadę Straisberg (jak wówczas Krzyżacy nazywali dzisiejszą Brodnicę).
Budowę murowanego zamku rozpoczęto na początku XIV wieku i kontynuowano w czterech etapach aż do 1415 roku. W pierwszym etapie, trwającym do 1317 roku, wzniesiono mury obwodowe zamku, wieżę główną oraz część zabudowy wokół dziedzińca. Ufortyfikowano wówczas przedzamcze, pełniące prawdopodobnie funkcje warownego obozu. W kolejnym etapie, przypadającym na lata 1317-1339, ukończono budowę siedziby konwentu. W tym okresie wzmiankowany jest pierwszy komtur brodnicki Friedrich von Sprangenberg. Podczas trzeciego etapu na zamku usunięto zniszczenia popowodziowe oraz ukończono zagospodarowywanie przedzamcza. Ostatni etap związany jest z przebudową fortyfikacji zamkowych przez Mikołaja Fellensteina w 1415 roku.
W 1329 roku na zamku brodnickim odbyła się rada wielkiej kapituły Zakonu, podczas której doszło do spotkania wielkiego Wernera von Orseln mistrza z mistrzem inflanckim. Prawdopodobnie w tym czasie ukończono budowę siedziby konwentu oraz konsekrowano kaplicę zamkową. W 1388 roku powódź spowodowała znaczne szkody zarówno w mieście, jak i na zamku, podczas której ucierpiały m.in. mury miejskie oraz młyn zamkowy.
Latem 1410 roku Brodnica, po stosunkowo długim oblężeniu, została zajęta przez wojska króla Władysława Jagiełły, który powierzył zarząd brodnicką warownią wojewodzie sandomierskiemu Mikołajowi z Miechowa. Po zawarciu w lutym 1411 roku I pokoju toruńskiego miasto wraz z zamkiem powróciło we władanie Zakonu.
Podczas wojny „głodowej”, we wrześniu 1414 roku dobrze przygotowany do obrony zamek oparł się kolejnemu oblężeniu. Przeciągające się oblężenie oraz brak większej artylerii mogącej ułatwić szturm skłoniły króla Władysława Jagiełłę do przerwania po 22 dniach oblężenia warowni i zawarcia 7 października dwuletniego rozejmu.
W 1415 roku Krzyżacy zmodernizowali dotychczasowy system obronny zamku według projektu Mikołaja Fellensteina, znanego w całej ówczesnej Europie budowniczego z Malborka.
Na początku wojny trzynastoletniej, w lutym 1454 roku załoga krzyżacka dowodzona przez komtura Rawensteina poddała zamek wojskom polskim. W trakcie zmagań wojennych wojska krzyżackie kilkukrotnie próbowały odbić warownię, jednak bez powodzenia. Dopiero w 1461 roku krzyżackim wojskom zaciężnym dowodzonym przez Bernarda Szumborskiego udało się zmusić głodującą polską załogę do poddania się. Pomimo zawarcia II pokoju toruńskiego i przyłączenia Brodnicy do Polski, aż do 1478 roku warownia pozostawała w rękach Bernarda Szumborskiego i jego spadkobierców. Podczas wojny „księżej” zamek został zajęty przez Krzyżaków i dopiero w 1479 roku na mocy układu z wielkim mistrzem Marcinem Truchsessem przeszedł w polskie ręce.
W 1481 roku w Brodnicy ustanowiono starostwo niegrodowe, a zamek stał się siedzibą starostów królewskich. W 1550 roku pożar poważnie uszkodził warownię, która została szybko odbudowana przez starostę Rafała Działyńskiego, urzędującego w latach 1542-1572. Wzniósł on także przy kurtynie wschodniej przedzamcza nowy budynek mieszkalny.
W latach 1605-1625 urząd starosty brodnickiego pełniła królewna Anna Wazówna, siostra króla Zygmunta III Wazy, która ze względu na swoje wyznanie nie mogła przebywać na dworze królewskim. W 1616 roku na terenie przedzamcza wzniesiono dla niej barokowy pałac, który stał się siedzibą brodnickich starostów. Po jej śmierci w 1625 roku urząd starosty brodnickiego piastowały kobiety, m.in. królowa Konstancja — żona króla Zygmunta III Wazy, Anna Katarzyna — córka władcy. W 1676 roku na sejmie grodzieńskim starostwo brodnickie przyznano królowej Marii Kazimierze — żonie króla Jana III Sobieskiego.
Wojny polsko-szwedzkie nie oszczędziły zarówno miasta, jak i warowni. W 1629 roku po dwudniowym oblężeniu, pomimo nadciągającej odsieczy, zamek został zdobyty przez wojska szwedzkie. Ponownie Brodnica została zajęta przez Szwedów podczas „potopu” w latach 1655-1659. W czasie wojny północnej, w 1703 roku zamek trzeci raz znalazł się w rękach szwedzkich. Od tego momentu warownia zaczęła podupadać.
W 1785 roku, na polecenie króla pruskiego Fryderyka II, rozpoczęto rozbiórkę zniszczonego zamku na materiał budowlany, z którego w latach 1787-1789 wzniesiono w Brodnicy kilka budynków. Przerwał ją dopiero w 1842 roku król pruski Fryderyk Wilhelm IV, nakazując odbudowę zniszczonej wieży.
Pierwsze prace konserwatorskie na zamku rozpoczęto w 1909 roku, kontynuowane w okresie międzywojennym. Podczas II wojny światowej, w 1940 roku przeprowadzono na terenie zamku wstępne badania archeologiczne, odsłaniając zamkowe fundamenty oraz część piwnic. W latach 50. i 70. XX wieku zostały wykonane na zamku prace projektowo-dokumentacyjne oraz konserwatorskie. Obecnie w dawnym zamku krzyżackim, udostępnionym dla ruchu turystycznego, znajduje się oddział Muzeum w Brodnicy.
Fot. tyt.: zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego
Jeśli podoba się Wam to, co czytacie – wesprzyjcie wirtualną kawą.
